Từng chỉ là một loại nhựa mủ được người bản địa Nam Mỹ sử dụng trong đời sống thường ngày, cao su đã trở thành trung tâm của một trong những chương hấp dẫn nhất trong lịch sử toàn cầu hóa vật liệu. Từ các khu rừng rậm Amazon đến những đồn điền quy mô lớn tại Đông Nam Á, hành trình của cao su phản ánh sự chuyển mình của thế giới hiện đại – từ nền kinh tế khai thác sang nền kinh tế công nghiệp. Việc lần theo dòng chảy lịch sử cao su, từ các phát minh mang tính cách mạng đến những biến động địa chính trị, cho thấy vì sao vật liệu tưởng chừng đơn giản này vẫn đóng vai trò chiến lược trong nhiều ngành công nghiệp, và đang được tái định hình theo hướng phát triển bền vững trong thế kỷ 21.

Cuối thế kỷ 19: Cơn sốt cao su và khởi nguồn từ Nam Mỹ

Sau phát minh lưu hóa của Charles Goodyear năm 1839, cao su không còn là vật liệu mong manh dễ chảy hay giòn gãy theo thời tiết. Nó nhanh chóng trở thành vật liệu lý tưởng cho nhiều ứng dụng công nghiệp. Đặc biệt trong bối cảnh Cách mạng Công nghiệp lan rộng, cao su thô trở nên quý giá như “vàng đen” mới.

Nam Mỹ – nơi có nguồn cây cao su bản địa (Hevea brasiliensis) – trở thành trung tâm cung ứng duy nhất toàn cầu. Các thành phố như Manaus (Brazil) từng giàu lên nhanh chóng nhờ xuất khẩu cao su. Từ dây đai truyền động, ống dẫn, tới giày dép và đồ cách điện – mọi lĩnh vực đều cần đến cao su. Đỉnh điểm là những năm 1890, khi cao su trở thành vật liệu thiết yếu cho lốp xe đạp và ô tô – ngành công nghiệp non trẻ nhưng hứa hẹn bùng nổ.

Theo thống kê, sản lượng cao su toàn cầu tăng từ khoảng 9.100 tấn (năm 1870) lên gần 50.000 tấn vào năm 1899. Tuy nhiên, sự phụ thuộc vào nguồn cung từ rừng Amazon – với phương thức khai thác không bền vững và khó mở rộng – nhanh chóng bộc lộ hạn chế.

Đọc thêm: Lịch sử cao su: Thời kỳ khám phá tại châu Âu (thế kỷ 16–18)

Đầu thế kỷ 20: Đông Nam Á vươn lên trở thành thủ phủ cao su tự nhiên

Năm 1876, nhà thám hiểm Henry Wickham đã lén mang hơn 70.000 hạt giống cây cao su từ Brazil đến Vương quốc Anh. Những hạt giống này sau đó được nhân giống tại Vườn Thực vật Kew và gửi đi các thuộc địa Anh ở châu Á – khởi đầu cho một cuộc chuyển giao sinh học quy mô toàn cầu.

Malaysia (khi đó là thuộc địa Anh) là nơi trồng thành công đầu tiên, sau đó lan sang Indonesia, Thái Lan, Việt Nam,… Nhờ khí hậu nhiệt đới và chi phí nhân công thấp, Đông Nam Á nhanh chóng thay thế Nam Mỹ, trở thành trung tâm sản xuất cao su tự nhiên của thế giới.

Chỉ riêng tại Malaysia, diện tích trồng cao su tăng từ 2.400 ha (1900) lên hơn 883.000 ha vào năm 1920. Đến năm 1915, khu vực này chiếm gần 90% nguồn cung cao su tự nhiên toàn cầu. Không chỉ mở rộng quy mô trồng trọt, các quốc gia trong khu vực còn hình thành hạ tầng chế biến mủ cao su để phục vụ xuất khẩu – tạo ra chuỗi giá trị mới.

Thế chiến II: Khủng hoảng nguồn cung và sự trỗi dậy của cao su tổng hợp

Khi Thế chiến II nổ ra, Nhật Bản đã kiểm soát phần lớn Đông Nam Á – nơi cung ứng gần như toàn bộ cao su tự nhiên cho phương Tây. Hoa Kỳ và các nước đồng minh rơi vào khủng hoảng thiếu nguyên liệu nghiêm trọng, đặc biệt khi nhu cầu cao su cho quân đội tăng vọt: từ lốp xe quân sự, gioăng đệm, đến đế giày và các thiết bị y tế dã chiến.

Trong tình thế cấp bách, chính phủ Mỹ đầu tư hàng trăm triệu đô la để phát triển cao su tổng hợp. Các tập đoàn lớn như Standard Oil và Firestone, cùng các viện nghiên cứu như Đại học Akron, phối hợp phát triển công thức cao su mới. Năm 1942, một loại cao su tổng hợp dựa trên Styrene-Butadiene (SBR) – tên mã GR-S (Government Rubber-Styrene) – đã ra đời và nhanh chóng được sản xuất đại trà.

Chỉ trong vòng hai năm, Hoa Kỳ đã xây dựng được một hệ thống sản xuất cao su tổng hợp quy mô quốc gia, đạt sản lượng 800.000 tấn vào năm 1944. Cao su tổng hợp không chỉ giúp vượt qua khủng hoảng, mà còn chứng minh tính linh hoạt, khả năng chịu nhiệt và độ bền cơ học vượt trội trong một số ứng dụng so với cao su tự nhiên.

Từ sau Thế chiến đến nay: Hai dòng cao su song hành

Sau chiến tranh, cao su tổng hợp không thay thế hoàn toàn cao su tự nhiên, mà cả hai cùng phát triển, tùy vào nhu cầu kỹ thuật, chi phí và điều kiện sản xuất. Cao su tự nhiên vẫn được ưa chuộng trong các lĩnh vực đòi hỏi độ đàn hồi cao, trong khi cao su tổng hợp như SBR, NBR, EPDM được sử dụng rộng rãi trong sản xuất lốp xe, vật liệu cách điện, dầu phanh, ống dẫn…

Tới những năm 1960–1970, sản lượng cao su tổng hợp đã vượt qua cao su tự nhiên. Tuy nhiên, ngành cao su tự nhiên – với trung tâm vẫn đặt tại Đông Nam Á – tiếp tục đóng vai trò sống còn đối với các ngành chế biến, đặc biệt tại các quốc gia đang phát triển.

Tái định hình ngành cao su trong thế kỷ 21: Vai trò của cao su bền vững và ứng dụng sinh học

Bước sang thế kỷ 21, ngành cao su đối mặt với những thách thức mới: biến đổi khí hậu, suy thoái môi trường, áp lực giảm phát thải carbon, và nhu cầu minh bạch chuỗi cung ứng. Câu hỏi đặt ra không còn là “cao su tự nhiên hay tổng hợp,” mà là: “Làm thế nào để phát triển cao su bền vững?”

Trong bối cảnh đó, các giải pháp ứng dụng sinh học trong ngành cao su đang được nghiên cứu và ứng dụng ngày càng rộng rãi: từ phân bón vi sinh cho vườn cao su, đến chất chống đông sinh học thay thế hóa chất độc hại trong bảo quản mủ.

Tại Việt Nam, Bioheva là một trong những thương hiệu tiên phong theo đuổi hướng đi này. Thay vì sử dụng các hoạt chất tổng hợp, Bioheva phát triển các sản phẩm sinh học từ dầu dừa và giấm gỗ gáo dừa, giúp bảo quản và đông tụ mủ cao su mà không ảnh hưởng đến chất lượng, độ pH hay sức khỏe người lao động.

Những giải pháp như Bioheva Guard (bảo quản mủ) và Bioheva Plus (đông tụ mủ) thể hiện tiềm năng to lớn của công nghệ sinh học trong việc làm mới ngành cao su – một ngành có lịch sử hàng trăm năm nhưng đang cần cú chuyển mình để đáp ứng yêu cầu thời đại.

Tài liệu tham khảo:

K-Messe. (2014, April). Rubber makes history Part I-1: The conflict about the rubber monopoly. K Online. https://www.k-online.com/en/Media_News/News/April_2014_From_red_rubber_to_Buna_the_world_war_about_rubber_%28part_III%29/Rubber_makes_history_Part_I-1_The_conflict_about_the_rubber_monopoly

Gardner, L. C. (2016). Rubber. In U. Daniel, P. Gatrell, O. Janz, H. Jones, J. Keene, A. Kramer, & B. Nasson (Eds.), 1914-1918-online. International Encyclopedia of the First World War. https://encyclopedia.1914-1918-online.net/article/rubber/

McNeill, J. R. (2015). Rubber. In J. R. McNeill & K. Pomeranz (Eds.), The Cambridge world history: Volume 7, Production, destruction and connection, 1750–present, part 1 (pp. 205–224). Cambridge University Press. https://www.cambridge.org/core/books/abs/cambridge-world-history/rubber/1E92B73C9175FBD78F0CA1FDB431FBD4

Perkiss, M. (2011). The international natural rubber market, 1870–1930. EH‑Net Encyclopedia. Retrieved from https://eh.net/encyclopedia/the-international-natural-rubber-market-1870-1930/

Bell, A. (2021, September 15). Walking with trees: Parasitic flowers: A remarkable plants illustrated guide. The MIT Press Reader. Retrieved from https://thereader.mitpress.mit.edu/walking-trees-parasitic-flowers-remarkable-plants-illustrated-guide/

Anderson, W. (2022). Automobiles in 1920s history & production. SchoolWorkHelper. Retrieved from https://schoolworkhelper.net/automobiles-in-1920s-history-production/

American Chemical Society. (1998, August 29). U.S. Synthetic Rubber Program [National Historic Chemical Landmark]. ACS. Retrieved from https://www.acs.org/education/whatischemistry/landmarks/syntheticrubber.html

Encyclopædia Britannica, Inc. (n.d.). Synthetic rubber production. In Encyclopædia Britannica. Retrieved July 18, 2025, from https://www.britannica.com/science/rubber-chemical-compound/Synthetic-rubber-production